Samkeppnin eftir hrun

Abstract

Hrunið hefur haft mikil áhrif á samkeppni í einstökum atvinnugreinum og samkeppnisstöðu fyrirtækja. Fjárhagsleg endurskipulagning fyrirtækja, nauðasamningar og gjaldþrot leiða til breytinga á stöðu fyrirtækja innbyrðis. Þetta er óhjákvæmilegt. Brýnir samfélagslegir hagsmunir eru fólgnir í því að brugðist sé hratt við skuldavanda rekstrarhæfra fyrirtækja.

Bankar ráða yfir 46% eignarhlutar á fyrirtækjum samkvæmt rannsókn Samkeppniseftirlitsins á 120 stórum fyrirtækjum á völdum samkeppnismörkuðum. Þá eru talin með fyrirtæki sem eru í mjög slæmri fjárhagslegri stöðu og ráða ekki örlögum sínum. Hlutur einstaklinga er 29%, skilanefnda 7%, lífeyrissjóða 7% og annarra 11%. Hlutur banka fór hæst í 68% strax eftir hrun. Staðan er því slæm en fer batnandi. Fjárhagsstaða tæplega helmings stærri fyrirtækja er mjög slæm að mati Samkeppniseftirlitsins en um fimmtungur fyrirtækja er í góðri stöðu. Tæplega þriðjungur fyrirtækja hefur lokið fjárhagslegri endurskipulagningu en sama hlutfall fyrirtækja telur sig ekki hafa þörf fyrir endurskipulagningu.

Vandi atvinnulífsins felst í of hægu ferli fjárhagslegrar endurskipulagningar fyrirtækja, óánægju með framkvæmd hennar og skorti á trausti og gagnsæi. Þá er fjárhagsstaða margra fyrirtækja sem lokið hafa fjárhagslegri endurskipulagningu slæm. Sú hætta er fyrir hendi að samkeppni minnki verulega til lengri tíma litið vegna þess að nýja aðila skortir fjármagn til að komast inn á markaði og vegna sterkrar stöðu fyrirtækja á fákeppnismörkuðum sem mögulega geta nýtt stöðu sína til að hækka verð.

Rangir hvatar eru í kerfinu sem seinka fjárhagslegri endurskipulagningu fyrirtækja. Án réttra hvata til sölu munu bankarnir eiga fyrirtækin lengur en talist getur þjóðhagslega hagkvæmt. Til er orðin ný tímabundin atvinnugrein, endurskipulagning og sala eigna. Hagsmunir starfsmanna hennar af tekjuöflun og atvinnuöryggi vinna gegn hagsmunum samfélagsins af hraðri úrlausn. Hræðslan við að taka ákvörðun og gera mistök heldur aftur af mörgum við núverandi aðstæður. Kerfið umbunar ekki þeim sem tekur af skarið.

Krafan um algert jafnræði er ein ástæða þess að of hægt gengur í endurskipulagningu fyrirtækja. Þrátt fyrir fögur orð er vandinn sá að hið fullkomna réttlæti er ekki til og skilgreining á réttlæti og jafnræði er háð stöðu og mati hvers og eins. Engar tvær endurskipulagningar stærri fyrirtækja eru eins. Bankarnir verða að hafa svigrúm til að taka skynsamlegar ákvarðanir að gefnum fyrirframmótuðum reglum.

Samkeppniseftirlitið brýnir fyrir bönkum að halda sig við þegar tilgreinda sölufresti á fyrirtækjum og að losa um óbeint eignarhald á fyrirtækjum án ástæðulauss dráttar. Þá setur eftirlitið fram hugmyndir sem gætu aðstoðað við að leysa úr þessum vanda þó þær séu ekki á forræði Samkeppniseftirlitsins. Samkeppniseftirlitið gagnrýnir stjórnvöld fyrir að hafa almennt ekki sýnt aðgerðum til þess að efla samkeppni nægilega athygli á liðnum árum. Of margar hindranir eru í vegi aðila sem vilja hasla sér völl á samkeppnismörkuðum.