Matvörumarkaðurinn : Verðlagsþróun í smásölu 1996 til 2000

Abstract

Almenn niðurstaða

Á seinni helmingi ársins 1998 var mikil samkeppni á smásölumarkaði fyrir dagvöru hér á landi, fyrst eftir að fyrirtækið Baugur var stofnað í núverandi mynd og verslunin Nettó tók til starfa í Reykjavík. Verð á dagvöru lækkaði um 4% á hálfu ári frá júlí 1998 til janúar 1999. Dagvara hækkaði hins vegar um 10% á rúmu ári, þ.e. frá byrjun árs 1999 til mars 2000, á sama tíma og aðrar vörur í vísitölu neysluverðs hækkuðu minna.

Samkeppnisstofnun dregur þá ályktun að í kjölfar samruna sem varð á matvörumarkaðnum á fyrri hluta ársins 1999 hafi samkeppni minnkað og það hafi leitt til aukinnar álagningar hjá smásöluverslunum. Reikningar verslunarfyrirtækja sýna að framlegð þeirra hefur farið hækkandi á síðustu árum, ekki síst á milli áranna 1998 og 1999.

Aðstæður á matvörumarkaðnum hafa gjörbreyst ef horft er einn til tvo áratugi aftur í tímann. Áður en stórmarkaðir tóku til starfa höfðu birgjar, þ.e. innflytjendur og framleiðendur, tögl og hagldir á markaðnum. Verslanir höfðu ekki til annarra að leita vegna innkaupa á vörum. Verð á dagvöru var þá almennt mjög hátt hér á landi í samanburði við önnur lönd. Þegar viðskiptafrelsi jókst og matvöruverslunum óx fiskur um hrygg, bæði með fjölgun stórmarkaða og stofnun lágvöruverðsverslana, hófu verslunarkeðjur að reyna fyrir sér með eigin innflutning á vörum. Við það jókst samkeppni í smásölunni og keðjurnar fóru að veita birgjum, einkum innflytjendum, aukið aðhald. Máttur birgja í samningum við verslanir dvínaði en samningsstyrkur verslunarkeðja jókst. Tölfræðileg gögn bera með sér að samkeppni í matvöruverslun var á tímabili, a.m.k. fram á miðjan síðasta áratug, mjög virk og neytendur nutu góðs af í hlutfallslega lækkuðu verði. Eftir þann tíma hefur samþjöppun aukist mjög á smásölustiginu sem hefur styrkt samningsstöðu verslunarkeðja enn frekar gagnvart birgjum eins og nánar verður rakið. Er nú svo komið, að mati Samkeppnisstofnunar, að matvörumarkaðurinn einkennist af kaupendastyrk verslunarkeðja sem hefur leitt til viðskiptahátta sem kunna í sumum tilvikum að vera andstæðir samkeppnislögum. Dagvöruverð hér á landi hefur hækkað álíka mikið og vegið meðalverð á öðrum liðum í vísitölu neysluverðs á tímabilinu frá janúar 1996 til loka ársins 2000. Hins vegar þróuðust vísitölurnar með mismunandi hætti þannig að dagvöruverð hækkaði mun hraðar þar til eftir mitt árið 2000. Þetta er ólíkt því sem gerst hefur í flestum öðrum löndum sem Íslendingar eiga viðskipti við þar sem mat- og drykkjarvara hefur hækkað minna en aðrar vörur og þjónusta.

Á milli þeirra tímapunkta sem könnun Samkeppnisstofnunar tekur til hefur verð á dagvöru (mat- og drykkjarvara og hreinlætis- og snyrtivara) samkvæmt vísitölu hækkað um það bil 15% í smásölu. Vegin hækkun á innkaupsverði verslana á þessum vörum var um það bil 8-9%. Sú hækkun er í samræmi við það sem vænta mátti með hliðsjón af erlendum verðhækkunum og gengisbreytingum. Draga má þá ályktun að smásöluálagning matvöruverslana, þ.m.t. álagning birgðahúsa, sem rekin eru í tengslum við nokkrar verslunarkeðjur hafi hækkað um sem nemur mismuninum á hækkun smásöluverðs og hækkun innkaupsverðs verslana. Miðað við umræddar forsendur má ætla að vara sem í ársbyrjun 1996 var seld með 20% smásöluálagningu hafi í árslok 2000 verið seld með 25-26% álagningu.

Álagning í smásölu hefur hækkað mismikið eftir flokkum dagvöru frá upphafi árs 1996 til loka árs 2000. Athygli vekur að vörur sem hafa fremur mikinn veltuhraða, eins og t.d. brauð og egg, eru seldar með 50-70% smásöluálagningu. Aftur á móti eru vörur með lítinn veltuhraða seldar með mun lægri álagningu. Væri höfð hliðsjón af kostnaði hefði mátt ætla að vörur með mikinn veltuhraða þyldu lægri álagningu en þær sem velta hægt.